Historisch kaartje van het gebied rondom de Heerlijkheid Harssens

Wij wonen in de wijk Paddepoel aan de noordkant van de stad Groningen. Een van de voordelen van wonen in de wijk Paddepoel is dat je eenvoudig ‘het veld’ in kan door langs het Jaagpad naar de Dorkwerdersluis te fietsen. De Paddepoelsterbrug was altijd een iets snellere route, maar deze brug is helaas niet meer. Een aanvaring met een vrachtschip maakte in september 2018 echter een einde aan het bestaan van deze (voor mij) belangrijke brug. De oorspronkelijke Paddepoelsterbrug uit 1930 werd in 1993 aangevaren door een ander vrachtschip en ook (totaal) vernield. Ondertussen – ruim 3 jaar verder nadat de tweede brug gesneuveld is – heeft de politiek (nog steeds) geen besluit over een eventueel nieuw te plaatsen brug genomen. Vandaar dat het voor mij veel handiger is om de Dorkwerkder brug (één brug verderop) te gebruiken om het Van Starkenborghkanaal over te steken alhoewel de Walfridusbrug ook een aantrekkelijk alternatief is, maar die brug vereist meer inspanning om over te steken. Ik dacht altijd dat Harssens in het Middag-Humsterland ligt, maar dat blijkt net niet het geval te zijn. Het ligt er net enkele honderden meters buiten. Het Middag-Humsterland is (zoals wellicht bekend) één van de oudste cultuurlandschappen van Europa. De oostelijke grens van ’t Middag-Humsterland loopt net buiten Wierum. Hemelsbreed is dat op zichtafstand van Harssens.

Een historische foto afkomstig van de Beeldbank Groningen van de Groninger Archieven. De later gereconstrueerde borg gracht is op deze foto nog een sloot. Momenteel loopt er een fietspad langs de gracht. Tegenover de bocht van de gracht (sloot op deze foto) staat een bankje met een hoek van ongeveer 90° waar het heerlijk zitten is. Op een mooie zomerse dag heb je mazzel als het bankje vrij is tijdens je fietstochtje…
In de Middeleeuwen stond op het voorste terrein (komend van rechts), op een kleine (nu nog steeds zichtbare) verhoging een woontoren, een steenhuis met een slotgracht er omheen. Het steenhuis werd op een bepaald moment afgebroken en er werd even verderop op de wierde van Harssens een nieuwe borg gebouwd. De borg stond met de muren in het water van de binnengracht. Op het borgterrein, ten noordoosten van de borg, stond de kerk. De dorpelingen werden begraven op het aanliggende kerkhof. Daarbuiten stonden een kerk en tenminste één ‘schathoes’ (veestal). Ruim rondom lag een (ook nu nog steeds zichtbare) buitengracht. De borg is in 1742 afgebroken. Op de plek van het voormalige schathoes is een boerderijtje gebouwd. Screenshot van Google Maps.

Ik vind dit gebied heerlijk om zo af en toe even een rondje te fietsen. Het heeft een weidsheid die mij zeer aanspreekt en ik merk tot mijn grote plezier dat er vrij weinig rechte wegen zijn. Ik hoef dus niet kilometers van te voren te kunnen zien waar ik naar toe ga. Ik houd veel meer van de kronkelige weggetjes met iets minder overzicht. Ervaring leert natuurlijk wel waar je heen gaat als je de route een paar keer gefietst hebt, maar ik vind het een veel vriendelijker landschap dan de kaarsrechte uitgestrektheid van sommige andere plekken. Veel van mijn rondjes gaan op de een of andere manier langs of door het terrein waar zich de Heerlijkheid Harssens bevindt. Los van de landschappelijke waarde geniet ik ook erg van het feit dat dit gebied rijd aan geschiedenis is. Een geschiedenis die veel verder teruggaat dan veel mensen zullen denken. Deze opmerkelijke plek valt amper op als je bijvoorbeeld met de auto van Groningen naar Winsum rijdt over de N36, de Winsumerweg. Links is een bord te zien dat het terrein in beheer is bij het Groninger Landschap en er loopt een klein fietspaadje langs een keuterijtje het veld in. Als je op dezelfde plek naar rechts zou kijken tijdens het autorijden zie je Harsema’s Laan en iets verderop de molen van Koningslaagte. Het kleine keuterijtje links heet Harssensbosch en ligt op de plek waar ooit het schathuis van de plaatselijke borg te vinden was. De oplettende fietser heeft dan al lang een paar blauw/witte grenspaaltjes kunnen zien die aangeven dat je de Heerlijkheid Harssens binnen bent gefietst.

Wat is een Heerlijkheid?
Een grondgebied waarvan alle inwoners, dus ook de vrijen, onder het directe overheidsgezag stonden van de Heer der Heeerlijkheid. Hij oefende het overheidsgezag (vooral wat bestuur en rechtspraak betreft) uit in eigen naam. De Heerlijkheden ontstonden uit domeinen van grootgrondbezitters die zich als lokale machthebbers opwierpen, het recht in eigen hand namen en zich bepaalde koninklijke rechten onrechtmatig toe-eigenden.

Zichtbaar is hoe de rivier de Hunze werd rechtgetrokken en het Reitdiep ontstond. De beide wegen die de wierden op de oevers van de Hunze met het Middeleeuwse Groningen verbonden zijn als stippellijnen weergegeven.

De fietstocht naar Harssens is eigenlijk al heel interessant. Nadat ik op de fiets vanuit de stad Groningen komend de Walfridusbrug over het Van Starkenborghkanaal ben gepasseerd kom je terecht op de Oude Adorperweg. Een klein stukje verderop (op het kaartje hiernaast) passeer je een boerderij die ‘Nadorst’ heet. Ondertussen zijn hier en daar verhogingen (huiswierden) in het landschap zichtbaar. Deze zijn op het kaartje hiernaast als rode vlekken aangegeven. Daar staat een mooi informatiebord (op het kaartje hiernaast aangegeven met een zwart pijltje). Niet helemaal toevallig staat hier grenspaal V van de Heerlijkheid Harssens. Op deze plek kruist de openbare weg het terrein van de Heerlijkheid; vandaar de ‘grenspaal’. Een stukje tekst van het informatiebord: U  bevindt zich op de Oude Adorperweg. Deze weg volgde de oostoever van de inmiddels verdwenen rivier de Hunze. De weg verbindt een lange reeks oude woonplaatsen met de stad Groningen. Hij loopt via Adorp en Sauwerd naar Winsum en vervolgens richting Warffum en Usquert. Deze dorpen ontstonden op de oeverwal van de Hunze in nog onbedijkt land. Om zich tegen het water te beschermen wierpen de bewoners wierden (in Friesland ook wel terpen genoemd) op. Veel van deze wierden dateren uit het begin van onze jaartelling. Een aantal is al in de 4de– of 5de-eeuw voor Christus bewoond. Het traject van de Adorperweg zal waarschijnlijk toen al ontstaan zijn en kronkelt dus al zo’n 2000 door het Groninger landschap. Het is daarmee één van de oudste wegen van Europa. Grote delen van de weg zijn ondertussen rechtgetrokken en verbreed, maar dit gedeelte is goed bewaard gebleven. Rondom de weg bevinden zich verschillende oude landschapselementen, zoals wierden en restanten van dijken.

Dit fragment van de hoogtekaart toont de restanten van de Hunze, geheel dichtgeslibd tussen de dijken, maar op volle breedte gewaard gebleven in de Koningslaagte (donkerblauw). De rode vlekken op deze kaart zijn de wierden.

Langs de weg bevinden zich restanten van de getijdenrivier de Hunze. Deze rivier werd al in de Middeleeuwen bedijkt. Het zuidelijke deel hiervan, tussen de stad en Wierum(erschouw), werd omstreeks 1400 afgesneden en door een kanaal vervangen, het Reitdiep. De afgesneden rivier bleef echter in open verbinding met de zee en slibde tussen de dijken dicht, waardoor en slechts een brede sloot overbleef. Deze sloot wordt het Selwerderdiepje genoemd en kruist hier de weg.  Zo’n vierhonderd meter in noordelijke richting, waar de weg naar links afbuigt, ligt een laagte in het land. Dit is de bedding van de verdwenen Hunze. Dit de el van de Hunze, dat de Koningslaagte wordt genoemd, was niet bedijkt en ontving na het afsnijden van de Hunze geen vloedwater meer. De bedding van de Hunze is hier in volle breedte (zo’n 30 meter) bewaard gebleven. Langs de bedding ligt een verhoging in het land; het restant van een verlaten wierde.

Een reconstructie van de oude dijken (rode lijnen), de oude Adorperweg (zwarte stippellijn) loopt deels over deze dijken. Met een knik in de weg steekt hij het Selwerderdiepje over (blauwe lijn). De weg ligt in het midden van de Koningslaagte en de oude dijken en enkele wierden. Het moderne tracé van de Winsumerweg weg naar Adorp (de N361) is met een groene stippellijn aangeduid.

De loop van de Hunze in de Koningslaagte is goed zichtbaar als een blauwe band op de hoogtekaart. Deze laagte wordt door de stichting Het Groninger Landschap beheerd als nat graslandgebied. ’s Winters staat het water er hoog en dan strijken er vele vogels neer. Ooievaars en zilverreigers zijn inmiddels vaste gasten. Nadat de Hunze werd afgesneden ging de Adorperweg over de dijk lopen. Waar de weg het Selwerderdiepje passeert, knikt hij van de westkant van de dijk naar de oostkant. Een knik in de weg bij een oude waterloop betekent meestal een passage. Hier moet de oude Wilkersbrug hebben gelegen, die door het nabijgelegen (verdwenen) Sint Catharinaklooster te Selwerd werd onderhouden. Dit was de grens tussen de parochies Harssens en Selwerd. De grenspaal van Harssens herinnert hieraan. Het kaartje laat de weg (zwarte stippellijn), de oude dijken (rode lijnen) en het Selwerderdiepje) blauwe lijn) zien. Het Benedictijner klooster te Selwerd lag enkele honderden meters westwaarts van deze plek. Het klooster werd vernield tijdens de Tachtigjarige oorlog (1568~1648). De gebouwen zijn verdwenen en het terrein is doorsneden door zowel het Van Starkenborghkanaal als het nieuwe tracé van de provinciale weg N361. Een drietal boerderijen langs de Oude Adorperweg hebben schilderachtige benamingen als ‘Koekoek’, ‘Hemelrijk’ en ‘Nadorst’. In de 19e-eeuw waren dit ‘stille kniepen’, boerderijen waar de voorbijgangers een borrel konden verkrijgen.

De schilder Jan Altink was een van de kernleden van De Ploeg en schilderde (waarschijnlijk) in de buurt van Harssens in 1925 het schilderij ‘Het witte paard’. Het schilderij hangt momenteel in het Groninger Museum.

Op zo’n klein stukje weg is zo veel geschiedenis te vinden. Heerlijk! Een klein stukje verderop komt onze route uit op het fietspad naast de Winsumerweg (de N361). Een paar honderd meter verderop blijkt een fietspad naar links te zijn. De N361 moet overgestoken worden. Beter is het om een stukje door te fietsen en over te steken op de plek waar een weggetje afslaat naar rechts. Dit weggetje is Harsema’s Laantje; een mooie route door de Koningslaagte. Het is op deze plek iets veiliger om de N361 over te steken. Vervolgens moet je een klein stukje weer terug om af te slaan naar Harssens. Duidelijk vallen een paar huiswierden op in het landschap; aan de rechterkant van het fietspad. Kijk je op deze plek naar links dan is het hier duidelijk dat de oude bedding van De Hunze links van het fietspad heeft gelopen. Bij een stevige regenval staat het land hier blank.

De borg op de kaart van Willem en Frederik Coenders van Helpen (1678). Afbeelding van Wikipedia.

Van het steenhuis dat rond het jaar 1300 al bestond en op de eerste huiswierde was gebouwd zijn (volgens mij) geen afbeeldingen bewaard gebleven. Maar van van de borg die rond 1540 iets westelijker werd gebouwd zijn wel verschillende afbeeldingen bekend. De afbeelding hierboven vond ik op Wikipedia en werd oorspronkelijk gebruikt voor de kaart van Willem en Frederik Coenders van Helpen uit 1678. Een eerdere en meer gedetailleerde versie vond ik in de beeldbank van de Groninger Archieven. Op deze plek staat nu een boerderij, Harssensbosch, waarschijnlijk op de plek van het voormalige schathuis van de borg. De boerderij en directe omgeving zijn eigendom van het Groninger Landschap. De naam Harssensbosch is waarschijnlijk een verbastering van Harssensborg, en waarschijnlijk ingegeven door de in het verleden aanwezige dubbele bomenrij langs de oprijlaan van de borg.

A. Rademaker tekende ’t Huis te Harsens in Groningerland ergens tussen 1700 en 1735. Afbeelding gevonden in de Beeldbank van de Groninger Archieven.

In 1598 worden Warmolt Hillebrandes en zijn vrouw Catrina van Fritema eigenaar van de inmiddels vervallen borg van Harssens en het collatierecht (het recht om een dominee aan te stellen). De vorige eigenaren waren de zusters Peye en Ode Entens. Met name Warmolt heeft de nodige sporen in de Groninger geschiedenis nagelaten, van zijn broer Menolt zijn maar een paar vermeldingen bekend. Warmolt Hillebrandes voegt een aardige wending toe aan Harssens. Zijn bekendste wapenfeit was de verheffing in de adelstand door keizer Rudolf II in 1604. Het adelsdiploma is bewaard gebleven en bevindt zich in de Groninger Archieven. Onlangs las ik een aardig artikel in het blad Stad & Lande over Menolt Hillebrandes. Deze Menolt bracht het tot ‘Hofkammerrat’ aan het hof van de Habsburgse keizer. Menolt wordt in zowel de Hofstaat van keizer Matthias van 1615 als in die van keizer Ferdinand II van 1627-1628 genoemd. Was hij in 1615 nog gewoon één van de vijf secretarissen, in 1627-1628 wordt hij apart vermeld onder het hoofdje ‘Herr Hilleprandt. Dem edlen gestrengen unt hochgelehrtem herrn Menodo Hildebrandt von Horsens (sic) beeder rechten doctori, röm. Kais. Mt. Hofcammerrat’. 

De borg zoals hierboven afgebeeld is door A. Ramaker werd in 1742 op afbraak verkocht en vervolgens afgebroken. Later werd een klein boerderijtje op hetzelfde terrein gebouwd. Dit boerderijtje raakte ook in verval zoals op de foto uit de vorige eeuw duidelijk te zien is… Pas in 1896 gebeurt er weer iets opmerkelijks. Ekke Fransema koopt de heerlijke rechten van Harssens. Het ging om een aandeel in de rechtspraak te Adorp en Harssens en aandelen in soortgelijke rechten op Sauwerd, Wetsinge en Dijkshorne (=Westerdijkshorn) met daarbij het bij het laatstgenoemde dorp horende jachtrecht. Bovendien waren er dergelijke rechten te koop die betrekking hadden op Uitwierde, Solwerd en Biessum met daarbij het jachtrecht. Ekke was een kleurrijk figuur, maar deed verder niet zo veel met de Heerlijke rechten van Harssens die hij had verworven.

In 1965 kocht Jaap Stienstra (1923-2017), toen schooltandarts te Groningen, de genoemde heerlijke rechten van Toon Fransema. Stienstra zette zich in voor het behoud van oudheden: erfgoed dat verloren dreigde te gaan, zoals het gehucht Aduarderzijl. Maar hij had ook een grote passie voor oude rijtuigen. Wat dat laatste betreft stond hij aan de basis van het Nationaal Rijtuigenmuseum te Nienoord. Hij kocht in 1965 ook de ‘borgklip’ van Harssens, het stukje grond waar de laatste borg op had gestaan; voor het eerst in bijna vier eeuwen waren borg en heerlijke rechten weer in één hand. De verwerving van het borgterreintje te Harssens en de heerlijke rechten leidden tot de oprichting van de Stichting Harssens, die behalve het onroerend goed ook de bij Harssens en andere genoemde dorpen behorende rechten beheert, zoals Stienstra die had gekocht van Toon Fransema. Jaap Stienstra werd Heer van de Heerlijkheid Harssens.

Vanaf het jaar 2000 volgen de ontwikkelingen elkaar wat sneller op. In dat jaar wordt de stichting Heerlijkheid Harssens gevormd. Deze groep ‘verricht onderzoek verricht naar de geschiedenis van Harssens. Deze stichting wil ook ‘spelen’ met de geschiedenis van de heerlijkheid en zo belangstelling wekken voor wat jonkers, redgers en collatoren in het verleden hebben gedaan. Vandaar dat deze [stichting Heerlijkheid Harssens] het zinnig vindt om een oude ‘gerechtigheyd en heerlijkheyd’ in een moderne vorm in ere houden en daarvoor belangstelling te wekken bij een groot publiek. Daartoe worden activiteiten rond de heerlijkheid georganiseerd, zoals de ‘landdagen’: bijeenkomsten met een speciaal thema voor genodigden’. Zo werden in 2004 de fundamenten van de 16e-eeuwse borg in Harssens teruggevonden. De borg blijkt een ‘L’-vorm gehad te hebben met een afmeting van circa 18 bij 5 meter, met op de noordwest-hoek nog een deel van 5 bij 5 meter. In december 2013 besluit de stichting Heerlijkheid Harssens dat er 6 grenspalen geplaatst dienen te worden met daarop afgebeeld de lazuren draak uit het wapen van Harssens. De grenspalen zijn geplaatst op plekken langs de openbare weg waar het gebied van de Heerlijkheid doorkruist wordt. Een afbeelding van een dergelijke grenspaal is eerder in deze post gebruikt.

Ondertussen had het Groninger Landschap in 2005 een begin gemaakt met het herstel van de grachten rondom het borgterrein. Vervolgens werd in 2008 een begin gemaakt met de herbouw van het boerderijtje in de stijl van rond 1900. Hierbij is zoveel als mogelijk was gebruik gemaakt van de oorspronkelijke bouwmaterialen. een gedeelte van de schuur is ingericht als kleine expositieruimte. Het boerderijtje Harssensbosch wordt door het Groninger Landschap verhuurt als erfgoedlogies. Hier wordt vaak gebruik van gemaakt, want telkens als ik langs Harssensbosch fietst blijkt dat er gasten aanwezig zijn op deze aantrekkelijke plek vol van Groninger geschiedenis.

In de kerk in Adorp hangt het wapenschild met het wapen van de Heerlijkheid Harssens (met lazuren = blauwe leeuw). Dit bord herinnert aan de tijd, dat er in Adorp en Harssens bij toerbeurt werd rechtgesproken en gepreekt. Harssens was een buurtschap rondom een borg met kerkje. Het borgterrein met oprijlaan, omgrachting en gerestaureerd keuterijtje is te bezoeken (provinciale weg richting Groningen, rechtsaf).
Onderaan de post is een blokje waar u een reactie achter kunt laten. Ik stel dat zeer op prijs! U wordt gevraagd om een mailadres. Dit mailadres wordt niet gepubliceerd, maar stelt mij – als beheerder van deze site – in staat om te reageren op uw reactie.

Â