Soms maakt een post op deze site meer los dan je van tevoren had kunnen bedenken. Dat overkwam me met deze post een paar weken geleden. Ik had op de site van de SVRR (de Stichting Vrienden van Rottumeroog en Rottumerplaat) een rapport gevonden over de werkzaamheden die in de vijftiger jaren van de vorige eeuw uitgevoerd werden op (onder andere) Rottumerplaat. Ik was blij met het gevonden rapport, want dat gaf mij de mogelijkheid iets meer duiding te geven aan de foto’s over die periode uit de nalatenschap van m’n vader. Ik schreef er een stukje over en plaatste het op deze site. Binnen een paar dagen zag ik het aantal lezers van de post snel oplopen; dat zie ik graag, maar het gebeurt lang niet altijd.

Nadat ik in 2013 voor de eerste keer op Rottumeroog geweest was ben ik lid geworden van de SVRR (de Stichting Vrienden van Rottumeroog en Rottumerplaat). Albert Buursma, de toenmalig secretaris van Stad en Lande (waar ik nu secretaris van ben) was toen mee als gids, hij is ook nog steeds betrokken bij de SVRR. Deze vereniging houdt een paar keer per jaar een werkweek op Rottumerplaat om het eiland netjes te houden (zwerfvuil verzamelen). Mijn gezondheid (met name mijn linker knie) laat het niet toe dat ik aan een dergelijke werkweek mee ga doen (hoe graag ik dat ook zou willen). Nog afgezien van het feit dat je ingeloot wordt om überhaupt aan een dergelijke werkweek mee te mogen doen. Er zijn immers ook geen excursies naar ‘Plaat’.

Na een paar dagen nam Erik de Graaf (de webmaster van de SVRR) via Facebook Messenger contact met me op. Hij was enthousiast over de post op deze site en vroeg me of ik het goed zou vinden dat mijn post werd doorgelinkt op de site van de SVRR. Natuurlijk vond ik dat goed! Er kwamen vervolgens wat vragen over wanneer en waar m’n vader geboren was, en wanneer en waar hij was overleden. Hij zou deze gegevens waarschijnlijk gaan gebruiken om een kleine inleiding op het stukje te schrijven. Op dat moment rook ik mijn kans…

Ingekleurde wat oudere foto van opa en oma Vogel (toen ze jong waren).

De pagina uit het trouwboekje van opa en oma Vogel waarop melding gemaakt wordt van de geboorte van Marten Vogel; mijn vader.

Op 7 maart 1929 stond het bovenstaande stukje (dat nauwelijks opgevallen moet zijn) in het Nieuwsblad van het Noorden (gevonden via Delpher).

In de tijd dat mijn vader werd geboren (op zondag 24 februari 1929) werden er namelijk niet – zoals tegenwoordig al jaren gebruikelijk is – geboortekaartjes verzonden. Los daarvan, m’n grootouders waren dagloners en werkten bij de boer. Veel geld was er waarschijnlijk niet over voor ‘luxere’ zaken zoals geboortekaartjes versturen. Lang geleden schreef ik een post over het trouwboekje van opa en oma Vogel. Toen kwam ik erachter dat mijn vader in Warffum is geboren. Maar waar in Warffum? Dat wist ik toen niet en eigenlijk nog steeds niet. Deze vraag legde ik bij Erik de Graaf neer.

Uitsnede uit de grote kaart van Groningen en Ommelanden (1775-1785) door Theodorus Beckeringh. Afgebeeld is een voorstudie van Warffum en omgeving. Op de kaart worden de Oude Dijk en de Nieuwe dijk/Zeedijk (de huidige Middendijk) aangegeven. Daarboven de onbedijkte kwelders met de wierden Groot- en Klein Zeewijk (die destijds als buitendijkse boerderijen begonnen). Bron: Groninger Archieven.

Naast dat hij webmaster bij de SVRR is heeft Erik de Graaf ook een eigen website (Bureau Graafwerk), en is hij historicus en schrijver (onder andere van een schitterende biografie over Maarten Toonder senior (ik heb dat boek destijds gekocht van de schrijver zelf tijdens een lezing in de Groninger Archieven).

Van het een kwam het ander en ongeveer 20 minuten later vroeg hij hoe opa Vogel van voornaam heette en met wie die getrouwd was. Daarop wist ik natuurlijk wel het antwoord en dat gaf ik door. Vervolgens kreeg ik het adres doorgegeven. Dat bleek op amper 10 minuten fietsen van Café ‘t het Zielhoes in Noordpolderzijl te zijn (en dat was destijds het vertrekpunt naar Rottumeroog en -Plaat). Het door mij gezochte adres bleek Noordpolder 13, Warffum te zijn.

De Noordpolder is in 1811 ontstaan na de aanleg van de Noorderdijk over de rand van de toenmalige kwelder en is met een oppervlakte van 3500 ha een van de grootste waddenpolders. Bij de inpoldering is een spuisluis aangelegd, Noordpolderzijl genaamd. Voor de inpoldering was de kwelder reeds lange tijd bewoond.

Afbeelding van de schoolplaat ‘Het Groninger Wad’ van B. Bueninck uit 1927 van de Wolters Uitgeversmaatschappij in Groningen. Afgebeeld is de ‘zijl’ (= sluis) van de Noordpolder. Vandaar de naam Noordpolderzijl.

Afgelopen zondagmiddag bedachten P en ik dat we niet de hele middag op de bank wilden blijven zitten, maar dat we ‘nog even op pad’ wilden. Zou het een idee zijn om naar de Noordpolder te rijden om daar eens wat rond te neuzen? Noordpolder 13 zou vast en zeker in de buurt moeten zijn van Noordpolder 9; het adres van boerderij Groot Zeewijk. Misschien moesten we daar beginnen met zoeken? Op een dergelijk moment krijgt een dergelijke zoektocht het karakter van een puzzel die je graag wilt oplossen…

Oudere ingekleurde foto van boerderij Groot Zeewijk in de Noordpolder; de oorspronkelijke foto is gevonden op Beeldbank Groningen. Datering is waarschijnlijk de dertiger jaren van de vorige eeuw.

Groot Zeewijk is een grote boerderij in de Noordpolder, ten NNO van het dorp Warffum. Het was met de bijbehorende ruim 190 hectare aan landerijen zelfs jarenlang de grootste boerderij van Nederland. Het bestond al voor de aanleg (1811-1815) van de polder op een wierde in de toenmalige kwelder. Veehouders bewoonden het mogelijk al voor het jaar 1678. (Dat moet dus rond de tijd van het ontzet van de stad Groningen zijn geweest). Geert Reinders (1790-1869), die er vanaf 1815 boerde, was sterk gericht op agrarische vernieuwing. Zo was hij de eerste met een zaaimachine voor graan en peulvruchten en een dorsmachine op paardenkracht. Ook onder leiding van zijn zoon Cornelis Reinders (1820-1878) bleef het een bedrijf waar veel vernieuwingen toegepast werden. Bekende innovaties waren de toepassing van drainage en een geavanceerd model ploeg die veel minder weerstand bood in de zware klei, dan de tot die tijd gebruikte ploegen.

Nog een afbeelding van een oudere schoolplaat ‘Landbouw in de Noordpolder’ uit 1916. De kijkrichting is vanaf de dijk bij Noordpolderzijl landinwaartst. Volgens mij zijn dit de landerijen rond de boerderij Groot Zeewijk. De bossages rechts op de horizon van deze afbeelding zijn waarschijnlijk de aanplant rondom de boerderij Groot Zeewijk.

Al snel bleek dat de plek die we zochten zich min of meer tegenover de oprijweg (laan?) naar boerderij Groot Zeewijk zou moeten bevinden. Er waren een paar aanleidingen voor deze gedachte; [1] het leek ons logisch dat het (verdwenen) huisnummer 13 zich in de buurt moest bevinden van het bestaande huisnummer 9 (boerderij Groot Zeewijk; en [2] mijn grootouders werkten beiden bij de boer als dagloner. Onze aanname was dat ze – min of meer – op loopafstand van het werk woonden. We zagen een losplaats naast de weg, parkeerden daar onze auto en mijmerden rustig aan verder. Op een bepaald moment bedachten we dat het huis waarschijnlijk afgebroken was, immers er was niets meer te zien. Op basis van die gedachte bedachten we twee mogelijkheden; [1] speuren op de site van het Actueel Hoogtebestand Nederland naar patronen die suggereren dat er op een bepaalde plek verdwenen huizen gestaan hebben; of [2] nagaan of er tijdens de Tweede Wereldoorlog wellicht luchtfoto’s van dit gebied zijn gemaakt. Veel van deze foto’s zijn tegenwoordig online te vinden.

De Noordpolder is een buurtschap, polder en voormalig waterschap in de Nederlandse provincie Groningen. De 3500 hectare grote polder, gelegen ten noorden van Pieterburen, Warffum en Usquert, ontstond in 1811 na de aanleg van de Noorderdijk over de rand van de toenmalige kwelder en is een van de grootste waddenpolders. Bij de inpoldering werd een spuisluis aangelegd, Noordpolderzijl genaamd. Voor de inpoldering was de kwelder al lange tijd bewoond. Om zich in te dekken tegen extreem hoog water waren de toenmalige buitendijkse boerderijen op verhogingen (wierden) gebouwd. De grootste boerderij (ongeveer 190 hectare) van de Noordpolder is Groot Zeewijk. Bij deze boerderij bevindt zich de oude begraafplaats van de familie Reinders, die hier toen woonde. Het Noordpolderkanaal is later aangelegd als vervoersmogelijkheid voor landbouwproducten. Het kanaal heeft een verbinding, het Polderdiep, met het Warffumermaar. In het Polderdiep ligt in de Middendijk de keersluis, de Wachter, die beter bekend is als Klief. Het waterschap Noordpolder, dat in 1811 werd opgericht, omvatte behalve het gebied dat tegenwoordig als zodanig wordt aangeduid (het gebied tussen de Middendijk en de zeedijk, ook het gebied van de uiterdijken (het gebied ten zuiden van de Middendijk). Dit gebied waterde via 12 duikers in deze dijk af op het Noordpolderkanaal. Het waterschap onderhield ook de zeedijk. Sinds 1995 wordt het gebied en de dijk beheerd door het waterschap Noorderzijlvest.

P en ik hebben de nodige Britse luchtfoto’s bekeken uit de Tweede Wereldoorlog. Op deze (door mij ingekleurde) foto meenden we de wegenstructuur te herkennen zoals die nu nog in de Noordpolder zichtbaar is. Iets links uit het midden van deze foto zijn twee rijtjes gebouwen zichtbaar. Onze gedachte was dat dit aantoonde dat gedurende de Tweede Wereldoorlog het huis waar mijn grootouders gewoond hebben nog bestond. Opa en oma Vogel woonden tegen die tijd al meerdere jaren aan de Molenhorn in Zandeweer.

Een paar dagen geleden kreeg ik een mail van Erik de Graaf. Mijn gevoel van graag een puzzel op te willen lossen had hij waarschijnlijk  ook. Hij stuurde me twee dingen; [1] een bewonerslijst van Warffum rond 1930. Duidelijk wordt dat mijn grootvader (waar ik naar vernoemd ben) woonde op het adres Noordpolder 13. Ook stuurde hij me [2] een foto van aantekeningen met betrekking tot de woningen die eens op deze plek hebben gestaan.

Helemaal links op deze foto zijn de laatste cijfers te zien van de oorspronkelijke huisnummering rond 1925. In 1930 (net links van het midden op deze foto) hadden de woningen een meer eenvoudige huisnummering gekregen. Het gedeelte helemaal rechts op deze foto is bijzonder interessant. Het geeft een meer nauwkeurige aanduiding van de plek waar de woningen stonden aan en bovendien bleek dat het huizenblok in de volksmond de naam ‘Kazerne’ had gekregen…

Ik kreeg ook een lijst van Erik de Graaf met de hoofdbewoner per adres in Warffum. De lijst geeft de situatie rond 1930 weer. Van de vier woningen in de ‘Kazerne’ staat er één leeg. Van de drie overgebleven arbeiderswoningen woonden opa en oma Vogel in de middelste…

Het werd nu duidelijk dat Noordpolder 16 en 17 (overeenkomend met de oorspronkelijke huisnummers Noordpolder 214 en 215 al in 1927 zijn afgebroken. De overgebleven woningen Noordpolder 12, 13, 14 en 15 stonden er daarna dus nog. Deze vier arbeiderswoningen (in één huizenblok) waren eigendom van boerderij Groot Zeewijk. De aanname is dat daar arbeiders die op de boerderij werkten waren gehuisvest. De aanname is dus dat mijn grootvader indertijd op de boerderij Groot Zeewijk heeft gewerkt. Het rijtje woningen werd in de volksmond ‘Kazerne’ genoemd en is in de zestiger jaren van de vorige eeuw afgebroken. Maar de naam ‘Kazerne’ was de meest interessante aanwijzing!

Een van de weinige foto’s van ‘de Kazerne’ in de Noordpolder. Ik heb de foto ingekleurd om hem iets aansprekender te maken. Het voorgaande lijstje gaf aan dat Noordpolder 15 niet bewoond was. De planken voor de ramen suggereren bij het meest rechtse huisje dat het onbewoond was op het moment van fotograferen. Dat zou betekenen dat mijn grootouders in het tweede huis vanaf links gewoond hebben en dat mijn vader in dat arbeidershuisje is geboren.

In het boek ‘Dijkrijk; Noordpolder 1811-2011’ van Jan de Boer (Weizo Media Productions bv, Warffum, oktober 2011) lees ik op bladzijde 218 het volgende: ‘In deze periode verdwijnt ook een markant verschijnsel van de Noordpolder: de huisjes langs de zeedijk. Deze arbeidershuisjes werden in de negentiende eeuw gebouwd omdat de boeren – dankzij de langgerekte akkers van de Noordpolder – niet altijd zelf dicht bij hun vee kunnen wonen. De werknemers die in de huisjes woonden moesten de schapen in de gaten houden, tellen, controleren of alles goed gaat, in het voorjaar de bevallingen begeleiden en enige maanden later de schapen scheren. Soms neemt de vrouw van de arbeider deze taak op zich en werkt de man volledig mee in het hoofdbedrijf van de landbouwer. Bij zo’n dijkhuisje ligt vaak een aardige lap grond, waarop groente en fruit worden geteeld. Iedereen in het gezin, van jong tot oud, werkt daaraan mee. Naast het loon ontvangt de schapenhoeder ieder jaar emolumenten: een schaap of een paar lammeren – een welkome aanvulling op de voedselvoorziening in de wintermaanden, zeker voor grote gezinnen’. 

Onlangs sprak Erik de Graaf met twee wat oudere Warfummers (onder andere eentje van 91 jaar oud) om meer informatie over ‘De Kazerne’ in Warffum te krijgen. Zij wisten beiden zich deze simpele arbeiderswoningen nog te herinneren en vertelden allebei dat de woningen parallel aan de zeedijk gebouwd waren. ‘Vanaf Groot Zeewijk recht naar achteren en dan parallel aan de dijk’ was de precieze aanduiding.

Dit kaartje vond ik op het Internet. Het geeft de situatie weer zoals ik die teruggekoppeld kreeg. ‘Vanaf Groot Zeewijk recht naar achteren en dan parallel aan de dijk’. Ik had al een tijdje het gevoel dat ik daadwerkelijk de plek wilde bekijken waar het huis van mijn grootouders zou hebben gestaan. Mijn gevoel was fout ten opzichte van de beschrijving zoals ik die gekregen van via Erik de Graaf. Het was inderdaad aan de voet van de zeedijk (rechtsonder het getal 5,7 bovenin het kaartje hierboven is de exacte locatie aangegeven).

Een andere aanwijzing was dat het huis in de zestiger jaren is afgebroken. Op de site Topotijdreis is het mogelijk op door de tijde ’te reizen’ op topografische kaarten. Zoeken we hier weer dezelfde locatie (zie screenshot hierboven) en scrollen we door de tijd, dan zien we dat de rode markering die bebouwing aangeeft aan het einde van de zestiger jaren van de vorige eeuw plots verdwijnt…

Het bovenstaande kaartje is te vinden in het boek ‘Dijkrijk; Noordpolder 1811-2011’ van Jan de Boer (Weizo Media Productions bv, Warffum, oktober 2011). Duidelijk is aangegeven dat er parallel aan de dijk een rijtje (arbeiders)huisjes gestaan heeft.

Hoogtekaartje ingezoomd op hetzelfde gebiedje aan de dijk. Duidelijk is het pad te zien dat vanaf de boerderij Groot Zeewijk naar de dijk loopt. Rechts aan het einde van het pad bij de dijk is een rechthoekige verstoring te zien in het land. Iets verder vanaf de dijk landinwaarts is aan de linkerkant van het pad ook een (rechthoekige?) verstoring in het land te zien. Ik neem aan dat de meest duidelijke rechthoek de positie van het rijtje arbeidershuisjes die ‘Kazerne’ heette weergeeft…

Maarten Toonder senior schreef in 1959 ‘Eiland in de verte’ en in 1960 ‘De oudste ochtend’ (beide boeken verschenen later in 1980 gezamenlijk als ‘Het meeuwenjong’) over zijn leven in de Groninger Noordpolder. Tijdens de afgelopen zomervakantie heb ik beide boeken gelezen. Hoewel de boeken van Toonder senior een periode beschrijven die zich ongeveer een generatie eerder afspeelt dan de periode dat mijn grootouders in de Noordpolder hebben gewoond ben ik ervan overtuigd dat ze daar in de polder een zwaar bestaan hebben gehad. Zonder te weten dat mijn grootouders een generatie later een soortgelijk bestaan van werken bij de boer hebben gehad werd ik geraakt door de rauwe beschrijvingen van grote armoede en hard werken in de boeken van Maarten Toonder senior. Veel ploeteren voor weinig geld en weinig perspectief. Ik realiseer me dat beide situaties niet één op één met elkaar te vergelijken zijn, maar toch…

P en ik waren op een zondagmiddag naar het Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum gegaan. Sowieso is het een aanrader om daar eens te gaan kijken. Het interieur van het dijkhuisje raakte me. Hoewel het interieur vast en zeker niet overeen zal komen met het interieur van het huisje waar opa en oma Vogel gewoond hebben deed de krapte van de woon- en slaapomgeving me denken aan het gezin van opa en oma Vogel in de ‘Kazerne’ in de Noordpolder…

Ik probeerde inzichtelijk te krijgen hoe lang opa en oma Vogel daar onderaan de zeedijk in Warffum hebben gewoond. Om dat uit te pluizen heb ik een schemaatje gemaakt van de kinderen die geboren werden in het gezin (en ook van de drie kinderen die vroegtijdig zijn overleden). Het blijkt dat opa en oma Vogel langer in Warffum hebben gewoond dan ik dacht…

Ergens tussen 19 maart 1924 en 18 juli 1927 verhuisden opa en oma Vogel van Usquert naar Warffum. Ergens tussen 7 juli 1930 en 30 oktober 1933 verhuisden ze van Warffum naar de Molenhorn in Zandeweer. Ze hebben dus sowieso iets langer dan vier jaar in Warffum gewoond…

Zonder de hulp van Erik de Graaf was deze prachtige puzzel aanzienlijk moeilijker op te lossen geweest.
Dank Erik!

Onderaan de post is een blokje waar u een reactie achter kunt laten. Ik stel dat zeer op prijs! U wordt gevraagd om een mailadres. Dit mailadres wordt niet gepubliceerd, maar stelt mij – als beheerder van deze site – in staat om te reageren op uw reactie.