De eerste zondagmiddag dat we ons met onze autopuzzeltocht, de Groninger borgen route, bezig hebben gehouden lukte het ons om 3 borgen te bezoeken: de Piloersmaborg (in Den Ham), de Allersmaborg (in Ezinge), en de Breedenborg (in Breede bij Warffum). Lichtelijk teleurgesteld omdat we het niet af hadden gekregen reden we toen weer naar huis. De daaropvolgende week viel de dooi in en veranderden de weersomstandigheden behoorlijk. Pas twee weken later begonnen we aan de rest van onze autopuzzeltocht. Rechtstreeks reden we van huis naar de Breedenborg in Breede en vandaar pikten we de route weer op. Via smalle weggetjes naar Onderdendam en nog smallere weggetjes naar Fraamklap. Uiteindelijk kwamen we in Middelstum uit. Toen we het dorp inreden konden we het niet nalaten op even op het plein voor de Sint-Hippolytuskerk te parkeren.

Middelstum - over de naam van het dorp:
Middelstum is een oud radiaal aangelegd wierdendorp dat voor het eerst wordt genoemd in de 9e-eeuw wanneer ene Ditmar een schenking doet aan de abdij van Fulda van land in het dorp ‘Mitilistenheim’ in Hunsingo. In 945 wordt het genoemd als ‘Midisheim’, rond 1000 als ‘Midlisthem’, in 1300 als ‘Midlestum’, in 1372 als ‘Myddelstum’ en in 1378 duikt de huidige spelwijze ‘Middelstum’ voor het eerst op in de oorkonden. In het dorp bevinden zich lange tijd de borgen Asinga en Mentheda, die beiden werden gesloopt in de 18e-eeuw. Even ten noorden van het dorp is de onderbouw van de verdedigingstoren van de borg Ewsum (afgebroken in 1863) nog aanwezig. Een tak van de familie Van Ewsum bewoonde de borg Nienoord bij Leek.
Iemand schreef het volgende over de Sint-Hippolytuskerk:
Op de plek van de huidige 15e-eeuwse kruiskerk stond daarvoor een eenvoudige tufsteen kerk, gewijd aan de Heilige Hippolytus. Men neemt aan dat de 15e-eeuwse bakstenen kerk is gebouwd, in gotische stijl, in opdracht van de ridder Onno van Ewsum, als dank voor diens veilige thuiskomst van een bedevaart naar het Heilige Land. De oorspronkelijke hallenkerk van circa 1445 werd begin 16e-eeuw verbouwd tot kruiskerk. Rond 1590 ging de kerk, in verband met de Reformatie, over in protestantse handen. In de kerk herinneren een aantal dingen aan het katholieke verleden. Bijvoorbeeld fresco’s, waarschijnlijk vroeg 16e-eeuws, die bij een 19e-eeuwse restauratie onder het pleisterwerk te voorschijn kwamen. Ook een klein epitaaf, dat herinnert aan de dood in 1476 van de pastoor Egbert Onsta, werd bij een restauratie eind 19e-eeuw ontdekt. De gewelven zijn gedecoreerd met vooral florale afbeeldingen. Het kerkorgel is van 1863 en is flink van formaat. Kijk vooral ook naar de prachtig gesneden preekstoel (dateert van de eerste helft 18e-eeuw) en de buitenproportioneel groot uitgevallen herenbank. In de forse toren, met een 18e-eeuwse lantaarn en koepel gedekt, een carillon met 23 Hemony klokken. Een mooie grote en stoere kerk, zowel van binnen als van buiten.
In de Sint-Hyppolytuskerk in Middelstum is dit prachtige epitaaf te vinden. Een epitaaf is een gedenksteen. Men denkt dat Onno van Ewsum op dit epitaaf is afgebeeld en in dat geval waarschijnlijk de man is met het familiewapen van de familie Ewsum in z’n hand. Wikipedia schrijft: De Hippolytuskerk is een gotische kruiskerk die in de vijftiende eeuw is gebouwd, mogelijk in opdracht van Onno van Ewsum. Na diens terugkomst uit het Heilige Land zou hij, als dankoffer voor zijn veilige terugkeer, opdracht hebben gegeven tot de bouw van een nieuwe parochiekerk gewijd aan de Heilige Hippolytus.
De hekpalen van de in 1817 op afbraak verkochte borg Scheltkema-Nijenstein in Zandeweer staan nu in Middelstum.

Ik had in een eerder stukje op deze site al eens geschreven dat de hekpalen van borg Scheltkema-Nijenstein (die ooit in mijn geboortedorp Zandeweer heeft gestaan) terecht gekomen zijn bij de ingang naar de Nederlands Hervormde Sint-Hippolytuskerk kerk in Middelstum. Nu was dus mijn kans om de betreffende palen eens goed te bekijken en er een foto van te maken. Terwijl we daar mee bezig waren werden we aangesproken door een wat oudere heer in een scootmobiel. We werden door hem aangesproken en toen we hem over onze autopuzzeltocht vertelden was zijn nieuwsgierigheid gewekt. We hebben zeker een half uur staan kletsen over de geschiedenis van Middelstum en wijdere omgeving. De man kwam uit het dorp, was er slager geweest, en praatte aan één stuk door. De gepensioneerde slager was het niet met me eens voor wat betreft de hekpalen bij de kerk, die hadden volgens hem altijd voor het gemeentehuis van Middelstum gestaan. Ik ben er niet tegenin gegaan en heb ‘um maar in z’n waarde gelaten. Toen we het koud begonnen te krijgen hebben we maar aangegeven dat we weer verder moesten.  De weggetjes naar de voormalige borg Ewsum werden steeds smaller met aan weerszijden water. De wegen waren zo smal dat P op een gegeven moment uit moest wijken naar de oprit van een woonhuis om een tegemoetkomende auto de ruimte te geven. Langzaam aan begon het steeds mistiger te worden. Spannend om zo naar je bestemming te moeten rijden en ondertussen de aanwijzingen van de navigator te volgen. Toen we van huis vertrokken hadden we het gevoel dat het een beetje heiig was, maar nu hadden we te maken met een steeds dichter wordende mist. Aangekomen op de parkeerplaats stapten we uit om naar de borg te lopen. We vinden het leuk om aan de hand van de gemaakte foto’s vervolgens meer over de geschiedenis van de bezochte plek uit te zoeken. We hebben veel foto’s gemaakt, maar door de mist kregen ze een mysterieuze sfeer. Hoe mistig het deze zondagmiddag was laat de volgende foto zien…

Via een mooie oprijlaan liepen we naar het borgterrein. Rechts een enorme schuur en het schathuis. Een schathuis is trouwens niet de plek waar indertijd het geld en de kostbaarheden werden bewaard, maar ‘scat’ of ‘skat’ is het oud-Friese woord voor vee. Een schathuis is dus de veestal. In het geval van Ewsum werd het bewaard gebleven schathuis in 1932 uitgebreid met een grote schuur in de Amsterdamse School stijl. Wij liepen door en zagen de in 1472 gebouwde donjon (geschutstoren) in het water staan. Dat is het enige wat resteert van de 1863 afgebroken borg. De donjon was oorspronkelijk twee verdiepingen hoog, daar is nu één verdieping van over. Deze donjon zal nog wel even blijven staan, ik las ergens dat de muren twee meter dik zijn. Tamelijk massief dus…

Borg Ewsum in Middelstum – Deze door Willem Jacobs(zoon) Hofdijk gemaakte tekening werd voor de afbraak van de borg in 1863 gemaakt. (Uit: Merkwaardige Kasteelen in Nederland, Jacob van Lennep, 1854~1884). De donjon met twee verdiepingen is te zien bij de ophaalbrug. De foto hier onder geeft weer hoe de donjon er nu uitziet. De bovenste verdieping is verdwenen.

Het was behoorlijk koud deze zondagmiddag. De mist zorgde aan de ene kant voor een wat troosteloze, maar aan de andere kant ook voor een mooie mysterieuze sfeer. Ik vond het in elk geval prachtig! We hebben ons flink uitgeleefd met het maken van foto’s en hebben de tuinen en de fruitmuur bekeken.

De 40 meter lange fruitmuur bij de borg Ewsum is een bijzonder fenomeen en is al ruim 300 jaar oud. De bakstenen houden zonnewarmte lang vast en geven die langzaam weer af. Zo is deze op het zuiden gerichte kweekplek een bijzondere kweekplaats leverancier van luxe tafelfruit zoals perzik, abrikoos, moerbei en leipeer.

Ik had nog niet eerder zoiets gezien en vond het een prachtig idee. Mooi gesnoeide en geleide bomen waren tegen de muur bevestigd. Allerlei andere verhoogde plantenbedden waren zichtbaar. Veel oude groente- en kruidenrassen worden er verbouwd. Dit was duidelijk de tuin waar groente en fruit voor de oorspronkelijke bewoners van de borg werd verbouwd. De tuinen zijn gereconstrueerd naar de regels van destijds. Momenteel wordt gewerkt aan het in oude glorie herstellen van de historische plantenkas. De Groninger firma Hooghoudt heeft ondertussen een proeftuin bij Ewsum heb ik ergens gelezen. De tuinen zijn natuurlijk ook in gebruik om producten te leveren voor het theeschenkerij die nu op het borgterrein is gevestigd. We wandelden rustig langs de binnenkant van de gracht verder en verbaasden ons over de gesnoeide linden aan de andere kant van de gracht. Ze waren onlangs geknot en daardoor zagen ze er wat spookachtig uit.

Geschiedenis van de borg Ewsum (samenvatting):
Het borgterrein van Ewsum ligt iets buiten Middelstum. In de historische tuin staat een theeschenkerij: van het kasteel zijn alleen de resten van een ronde toren over. De familienaam Ewsum duikt op aan het einde van de 14e-eeuw. De Ewsums bezaten veel land rondom Middelstum en rond 1440 kochten ze veel steen aan. Misschien is die steen gebruikt voor de bouw of verbouw van hun borg bij Middelstum. Rond 1472 bouwde Onno van Ewsum een grote toren bij dit huis. Hij was de rijkste hoofdeling in de Ommelanden en leefde in grote staat. Op latere afbeeldingen is Ewsum te zien als een rechthoekig huis met in het midden een hoge toren met een ui-vormige spits. Aan een zijde is een ronde lage toren in de gracht gebouwd, die wel als geschutskoepel wordt omschreven. In het begin van de 16e-eeuw woedden er oorlogen in het Groningse en daarbij werd onder meer Ewsum zwaar beschadigd. De familie bouwde het huis wel weer op, maar verbleef liever op hun andere kastelen en besloot daarom om Ewsum te verkopen. In het midden van de 17e-eeuw bouwde de nieuwe eigenaar, een Lewe, een nieuwe toren. Via een eikenhouten trap bereikte men een grote ridderzaal op de verdieping van het huis. De zaal was ingericht met familiewapens in glas-in-lood en een enorme schoorsteenmantel. Het luxe herenhuis raakte in de 18e-eeuw opnieuw in onbruik. Het complex bestond toen onder meer uit een oranjerie en een theekoepel aan het water. Pas in 1805 ging er weer een Reint Jan Lewe op het huis wonen, die het als kantoor inrichtte. Hij verkocht Ewsum in 1851 ter afbraak, waarbij alleen de oude geschutstoren werd gehandhaafd.
De geknotte linden langs de singel rondom het borgterrein. Het lijken een soort vreemde wezens met ophoog gestrekte armen…
De donjon in het water levert mooie weerspiegelingen op. Vanuit alle hoeken van het borgterrein is de donjon prominent aanwezig.

Natuurlijk hebben ook nog even door de bloementuin gewandeld. Niet dat daar momenteel veel bloeide, maar nu we er waren wilden we natuurlijk ook deze tuin bekijken. Uiteindelijk begonnen we het koud te krijgen. Momenteel is vanwege de Corona-crisis de horeca gesloten, dus de verstandige keuze was om verder te gaan. Ons gesprek met de oudere heer bij de kerk in Middelstum had ons redelijk wat tijd gekost. We wilden proberen om naar de volgende borg te rijden. Zo moeilijk zou dat toch niet kunnen zijn. Ik kom oorspronkelijk uit deze omgeving en weet de weg. Dat dacht ik tenminste. De mist maakte het een stuk minder gemakkelijk dan ik dacht. Nadat we net buiten Kantens tot twee keer toe een afslag misten vonden we het klaar voor deze dag. We gingen terug naar Groningen, terug naar huis. De resterende borgen zijn er al zo lang dat ze wel kunnen wachten totdat we weer op pad gaan met onze autopuzzeltocht.

Het schathuis (links op deze foto) en daarachter de ‘nieuwe’ schuur in de stijl van de Amsterdamse School.
De oprijlaan van de borg is tegelijk de route van/naar het parkeerterrein.
Onderaan de post is een blokje waar u een reactie achter kunt laten. Ik stel dat zeer op prijs! U wordt gevraagd om een mailadres. Dit mailadres wordt niet gepubliceerd, maar stelt mij – als beheerder van deze site – in staat om te reageren op uw reactie.